«جنون، خرد و سورئالیسم؛ پژوهشی میان‌رشته‌ای از دکتر رحمان کاظمی»
کتاب جنون، خرد و سورئالیسم اثر دکتر رحمان کاظمی با رویکردی تحلیلی و میان‌رشته‌ای، نسبت عقلانیت و جنون را در بستر جنبش سورئالیسم بررسی می‌کند. این اثر با نثری دقیق و نفوذ بالای دانش نویسنده، هم برای پژوهشگران دانشگاهی و هم برای علاقه‌مندان عمومی قابل استفاده است. استقبال گسترده موجب انتشار چاپ دوم شد که نشان‌دهنده جایگاه علمی و فرهنگی کتاب در ایران امروز است.محمدرضاگلی احمدگورابی

کتاب جنون، خرد و سورئالیسم اثر دکتر رحمان کاظمی، یکی از پژوهش‌های میان‌رشته‌ای شاخص در فضای فکری و هنری معاصر ایران است. این اثر نه تنها به بررسی نسبت میان عقلانیت و جنون در بستر جنبش سورئالیسم می‌پردازد، بلکه با رویکردی تحلیلی و نظام‌مند، تلاش می‌کند تا پیوندهای پنهان میان فلسفه، روان‌شناسی و هنر مدرن را آشکار سازد. اهمیت این کتاب در آن است که توانسته با نثری دقیق، مستند و سرشار از دانش، مخاطبان دانشگاهی و پژوهشگران حوزه‌های فلسفه و هنر را در کنار علاقه‌مندان عمومی گرد آورد و برای هر دو گروه، افق‌های تازه‌ای در فهم تجربه انسانی بگشاید.

جایگاه فلسفی و هنری کتاب

سورئالیسم به‌عنوان یکی از جریان‌های مهم هنری قرن بیستم، همواره در مرز میان عقل و جنون حرکت کرده است. این جنبش، با تأکید بر ناخودآگاه، رؤیا و آزادی تخیل، در برابر عقلانیت خشک و نظام‌های بسته‌ی فکری ایستاد. دکتر کاظمی در این کتاب نشان می‌دهد که چگونه سورئالیسم توانسته مرزهای سنتی اندیشه را درنوردد و به انسان امکان دهد تا تجربه‌های زیسته‌ی خود را از زاویه‌ای تازه بازخوانی کند. او با بهره‌گیری از منابع فلسفی و روان‌شناختی، به‌ویژه اندیشه‌های فروید و یونگ، توضیح می‌دهد که چرا جنون در نگاه سورئالیست‌ها نه یک بیماری، بلکه دریچه‌ای به سوی حقیقتی دیگر است؛ حقیقتی که خرد متعارف قادر به درک آن نیست.

نفوذ دانش و رویکرد میان‌رشته‌ای

یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی کتاب، نفوذ بالای دانش نویسنده در حوزه‌های گوناگون است. دکتر کاظمی با تسلط بر متون فلسفی غربی، نظریه‌های روان‌کاوی، و تاریخ هنر مدرن، توانسته تصویری جامع از سورئالیسم ارائه دهد. این نفوذ دانش، به خواننده اعتماد می‌دهد که با متنی مستند و معتبر روبه‌روست. او نه تنها به منابع کلاسیک ارجاع می‌دهد، بلکه با تحلیل نمونه‌های هنری و ادبی، نشان می‌دهد که چگونه سورئالیسم در عمل، مرزهای خرد و جنون را جابه‌جا کرده است. همین رویکرد میان‌رشته‌ای، کتاب را به اثری ارزشمند برای پژوهشگران دانشگاهی و علاقه‌مندان عمومی تبدیل کرده است.

ارتباط با شعر معاصر ایران

از سوی دیگر، دکتر کاظمی در آثار خود به شناخت روشمند شعر شمس لنگرودی نیز پرداخته است. این بخش از کار او اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا نشان می‌دهد که چگونه می‌توان نظریه‌های فلسفی و هنری غربی را با ادبیات معاصر ایران پیوند زد. شمس لنگرودی یکی از شاعران برجسته‌ی معاصر است که زبان و ساختار شعرش، بازتابی از تجربه‌های اجتماعی و تاریخی ایران در دهه‌های اخیر است. دکتر کاظمی با تحلیل دقیق ساختار، زبان و زمینه‌های اجتماعی شعر لنگرودی، امکان فهمی عمیق‌تر از جایگاه او در ادبیات امروز ایران را فراهم می‌سازد. این نگاه روشمند نشان می‌دهد که شعر لنگرودی نه صرفاً تجربه‌ای شخصی، بلکه بخشی از جریان‌های فرهنگی و تاریخی معاصر است که نیازمند بررسی دقیق و نظام‌مند می‌باشد.

نسبت عقلانیت و جنون

یکی از محورهای اصلی کتاب، بررسی نسبت عقلانیت و جنون است. در تاریخ اندیشه، عقل همواره به‌عنوان معیار حقیقت و جنون به‌عنوان انحراف از آن تلقی شده است. اما سورئالیسم این نسبت را وارونه می‌کند: جنون را به‌عنوان راهی برای دسترسی به حقیقتی دیگر معرفی می‌کند و خرد را محدودکننده‌ی آزادی انسان می‌داند. دکتر کاظمی با تحلیل این نسبت، نشان می‌دهد که چگونه سورئالیسم توانسته به انسان امکان دهد تا از قیدهای عقلانیت سنتی رها شود و به تجربه‌های ناب و بی‌واسطه دست یابد. این تحلیل، نه تنها برای فهم سورئالیسم، بلکه برای بازاندیشی در باب جایگاه عقل و جنون در فرهنگ معاصر اهمیت دارد.

چاپ دوم و اهمیت آن

استقبال گسترده‌ی خوانندگان و اهمیت موضوع، موجب شد کتاب جنون، خرد و سورئالیسم به چاپ دوم برسد. چاپ دوم این اثر، خود بیانگر جایگاه علمی و فرهنگی کتاب و نیاز جامعه به بازخوانی چنین مباحثی است. در فضایی که بسیاری از آثار فلسفی و هنری کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند، رسیدن یک کتاب تخصصی به چاپ دوم نشان‌دهنده‌ی آن است که مخاطبان، ارزش و ضرورت این مباحث را درک کرده‌اند. چاپ دوم همچنین فرصتی فراهم می‌آورد تا کتاب در دسترس طیف گسترده‌تری از خوانندگان قرار گیرد و تأثیر آن در فضای فکری و هنری ایران بیشتر شود.

نتیجه‌گیری

کتاب جنون، خرد و سورئالیسم دکتر رحمان کاظمی، اثری است که توانسته با رویکردی میان‌رشته‌ای، پیوندهای پنهان میان فلسفه، روان‌شناسی و هنر مدرن را آشکار سازد. نفوذ بالای دانش نویسنده، نثر دقیق و مستند، و توجه به ادبیات معاصر ایران، این کتاب را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران دانشگاهی و علاقه‌مندان عمومی تبدیل کرده است. چاپ دوم کتاب، گواهی بر جایگاه علمی و فرهنگی اثر و نیاز جامعه به بازخوانی چنین مباحثی است. این کتاب نه تنها به فهم سورئالیسم کمک می‌کند، بلکه ما را به بازاندیشی در باب نسبت عقلانیت و جنون، و جایگاه هنر و ادبیات در تجربه انسانی فرا می‌خواند.

دخترم سینه‌ی من سنگین است

چشمم از شب‌زدگی غمگین است

دشت من بی‌اثر از باران است

خسته از زخم دوصد طوفان است

ای چراغی که به شب تابیدی

باز در خاطر من پیچیدی

آتشی در تب خاموشی من

ردپایی ز فراموشی من

باغ من خسته ی طوفان غم است

این همه شکوه و فریاد کم است

بی‌تو هر لحظه دلم پژمرده

ماه در قاب شبم افسرده

روزها بی تو غزل‌های مرا

باد برده ست مرا آه چرا؟

دخترم جان پدر روح منی

من چو دریا شدم و نوح منی

خانه‌ام بی‌تو پریشان مانده

کاخ آرزو چه ویران مانده

خواب‌های شب من آشفته

هر نفس از غم این دل گفته

دخترم بر لب آن پنجره باش

دل بابای خودت را نخراش

دخترم با تو دلم روشن شد

هر خزان رفت زمین گلشن شد

سایه بر سایه ی دل افکندی

تو به فردای خودت می خندی

تو صدایی که ز خاموشی من

می‌برد دل به فراموشی من

آمدی باز کن این پنجره را

پر بده از شب خود شب پره را

باز هم مثل خود باران باش

بر دل خسته‌ی من تابان باش

ای طلوع دل من در شب تار

ای امیدی که سرودم به بهار

بر تنم شعله‌ تو افروخته ای

پر و بالم همه را سوخته ای

دخترم نغمه‌ی رویایی من

راز شیرین شکیبایی من

با تو در جان من اندوه شکست

با تو تاریکی شب نیز گذشت

ای تو آرامش باران وفا

با تو آرام شده این دل ما

بی تو دنیا چو سکوتی خسته

همه ی بال و پرم را بسته

باغ شب‌، آمده ای روز کنی

روزگارم تو دل افروز کنی

با تو ای هستی من پاک ترین

می من با تو شود ناب ترین

سایه‌ از کوچه‌ ی شب ها بگریز

دختر خوب من آمد بگریز

سرنوشتم همه شد گریه و درد

روز و شب های دلم تیره و سرد

ای نسیم دل بی قرار من

سایه ات باز شده شرارمن

ای همه بهار غصه های من،

غصه ی قصه ی غصه های من،

این تویی نغمه‌ی دلتنگی من؟

ای تو رنگینه ی بی‌رنگی من

با تو محبوب دلم شاد شدم

درد ویرانه شد، آباد شدم

ای صدای خوش باران بهار

ای تو مهتاب دلم درشب تار

با تو شادم تو شکوهی در ماه

تو شدی یوسفم اما در چاه

غزلم خون دل پرنور است

شعر من پاکترین منشور است

ای طلوع شب خاموشی من

یاد من باش فراموشی من

ای پر افشانده ای در طوفانم

تو که خوبی گل من، می دانم

دخترم روشنی راه منی

حسرت از دست شده آه منی

چشمت آبادی ویرانه من

ریزش بارش جانانه من

روح سرکش شده در زخم زمین

بغض پنهان شده در چشم یقین

دخترم باغ شکوفا شده‌ای

جاده‌ای تا دل فردا شده‌ای

کوچه با نام تو لبخند که داشت

لب تو نیز شکرخند که داشت

ای چراغی که به شب می‌تابی

روشنی‌بخش دل بی‌تابی

ای نفس‌های تو جان تازه

ای تو آوای من و آوازه

ای بهارم که ز خاکم دوری

ای امیدی که دگر مهجوری

ای نسیم سحر آرامش من

ای دوای غم و آسایش من

بی‌تو این خانه غبارآلود است

هر دری بسته و هم مسدود است

با تو این کوچه پر از پژواک است

سینه ام خانه ی مُشتی خاک است

ای شکوفای بهار، آینده

ای امید دل من، پاینده

ای که در چشم تو دریا پیداست

موج‌ها در دل تو بی‌پرواست

ای که در خنده‌ی تو خورشید است

گرمی‌ات در دل من تابیده است

ای که من گریه‌ و تو بارانی

رودِ آمیخته با طوفانی

ای که با نام تو جان می‌گیرم

هر نفس با تو جهان می‌گیرم

ای که در یاد تو آرامم من

بی‌تو در شعله‌ پریشانم من

ای که در خواب تو رویا دارم

با تو بیداری دنیا دارم

ای که در خون، همه رگ های منی

تو نه در دل که دل و جان منی

ای که در شعر منی، قافیه ها

همدم خسته‌ترین ثانیه ها

ای که در چشم تو فردا پیداست

راه روشن به دل من برجاست

ای که در خنده‌ی تو جان دارم

با تو هم من رخ جانان دارم

ای که در گریه‌ی تو بارانم

با تو در دشت زمان می‌مانم

ای که در بودن تو معنا هست

با تو این خانه پر از گرما هست

ای که در آمدنت خورشید است

بی‌تو شب‌های دلم نومید است

ای که در موی تو شب می‌ریزد

عطر باران به تو می آویزد

ای که در چشم تو دریا جاری‌ست

لحظه ها در بر تو بیداری‌ست

ای که در سینه‌ی من می‌مانی

همدم خسته‌ترین انسانی

تو تبرک و مبارک هستی

که به جان ودل من پیوستی

ای که در شعر منی در آواز

با توام تا به ابد ای گل ناز

توضیح:

این شعر، هدیه‌ای‌ست به مبارکه بلوکی،

مجری خوش‌صدا و خوش سیمای صدا و سیما،

که اگرچه خواهرزاده‌ام بود،

در دل من چون دخترم زیست؛

با نگاهی از جنس مهر،

و حضوری که چون نوری در خانه‌ هایمان تابید و غروب کرد.

باران نیامد و یک بغض شد خفه
بر ابرِ بی ثَمَر؛
امید باطل است
✍ شیما رحمانی
۱۴۰۴/۰۹/۰۹

شعر سپید «لبه‌ی سکوت» با تصویرسازی نمادین پرندگان، موسیقی درونی لطیف، و اندیشه‌ای فلسفی ،تجربه‌ای شاعرانه از مرز میان ماندن و رفتن را به مخاطب ارائه می‌دهد. مناسب برای علاقه‌مندان به شعر سپید، نقد ادبی، و زیبایی‌شناسی مدرن.

«لبه‌ی سکوت»

لبه‌ای از بتن

که جهان را

به پرهیز از تکرار می‌خواند.

گنجشک‌ها

صف کشیده‌اند

در مرز میان

ماندن و رفتن،

و یکی

با جرأت وبی تاب

به هوا می‌پرد،

نه برای رسیدن،

بلکه برای شکستن

هندسه‌ی ایستادن.

باد

در پرهایش

نه پیام دارد

نه مقصد،

تنها

پاره‌ای از سکوت را

به پرواز درمی‌آورد.

و آن‌ها که مانده‌اند

با چشم‌هایی

که هنوز

جرأت دیدن سقوط را ندارند،

به نقطه‌ای خیره‌اند

که دیگر

پرنده نیست،

فقط

امکان پرواز است.

«زندگی و آثار ناصر مسعودی: نگاهی به زندگی هنری و موسیقی گیلانی او"
در این یادداشت به بررسی زندگی، آثار و تأثیرات ناصر مسعودی، خواننده محبوب گیلانی، پرداخته‌ایم. آثار او همچنان در دل موسیقی ایران جایگاهی ویژه دارند. ناصر مسعودی، ملقب به بلبل گیلان، یکی از بزرگ‌ترین صداهای موسیقی محلی ایران بود که با بیش از نیم‌قرن فعالیت هنری، میراثی ماندگار در موسیقی گیلکی و ایرانی برجای گذاشت. او در ۶ آذر ۱۴۰۴ در سن ۸۹ سالگی در رشت درگذشت.

زندگی‌نامه

تولد و کودکی: ناصر مسعودی در ۵ فروردین ۱۳۱۴ در محله صیقلان رشت چشم به جهان گشود. کودکی‌اش در فضای سنتی و فرهنگی گیلان گذشت؛ جایی که موسیقی محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره بود.

مهاجرت به تهران: در سال ۱۳۲۸ همراه خانواده به تهران رفت و نزد استاد علی‌اکبرخان شهنازی، از بزرگان موسیقی سنتی ایران، به شاگردی پرداخت. این دوره، پایه‌های علمی و فنی موسیقی او را استوار کرد.

بازگشت به گیلان: در سال ۱۳۳۴ به رشت بازگشت و فعالیت‌های هنری خود را در تئاتر آغاز کرد. هم‌زمان با تأسیس رادیو گیلان در سال ۱۳۳۶، به‌عنوان یکی از نخستین خوانندگان این رادیو شناخته شد.

ورود به برنامه گلها: در سال ۱۳۳۹ با معرفی احمد عبادی و ملوک ضرابی وارد رادیو ملی ایران و برنامه «گلها» شد؛ نقطه عطفی که او را به سطح ملی رساند.

آثار و میراث هنری

ترانه‌های ماندگار: او بیش از ۵۰۰ ترانه در سبک‌های مختلف اجرا کرد. برخی از مشهورترین آثارش شامل «نم نم باران»، «بنفشه گل»، «الا تاتی»، «گل پامچال» و «میرزا کوچک خان» هستند.

حفظ موسیقی گیلکی: مسعودی نه تنها خواننده‌ای محبوب بود، بلکه با آثارش نقش مهمی در حفظ و گسترش موسیقی فولکلور گیلان ایفا کرد. او زبان و فرهنگ گیلکی را در قالب موسیقی به نسل‌های بعدی منتقل کرد.

همکاری با بزرگان: همکاری با استادان موسیقی همچون احمد عبادی، ملوک ضرابی و حضور در محافل هنری تهران، جایگاه او را در موسیقی سنتی ایران تثبیت کرد.

میراث فرهنگی: صدای او به‌عنوان صدای مردم گیلان شناخته می‌شود؛ صدایی که طبیعت شمال ایران، باران‌های رشت و فرهنگ بومی را در خود بازتاب می‌داد.

شخصیت و جایگاه اجتماعی

ناصر مسعودی به دلیل صدای گرم و مردمی‌اش، لقب بلبل گیلان گرفت.

او نه تنها هنرمندی محبوب بود، بلکه به‌عنوان نماد فرهنگی گیلان شناخته می‌شد؛ کسی که موسیقی را با هویت اجتماعی و تاریخی مردم پیوند زد.

فرزند او، علی مسعودی‌نیا، نویسنده و منتقد ادبی، خبر درگذشت پدرش را اعلام کرد و از میراث هنری او به‌عنوان سرمایه‌ای ملی یاد کرد.

مرگ و بدرقه

ناصر مسعودی پس از ماه‌ها مبارزه با بیماری و کهولت سن، در ۶ آذر ۱۴۰۴ در بیمارستان آریای رشت درگذشت.

درگذشت او موجی از اندوه در میان مردم گیلان و دوستداران موسیقی ایران برانگیخت. بسیاری او را آخرین بازمانده نسل طلایی موسیقی محلی ایران می‌دانند.

مراسم تشییع او در رشت، به نمادی از پیوند مردم با هنرمندشان بدل شد؛ بدرقه‌ای که نشان داد موسیقی او همچنان زنده است.

محمدرضا گلی احمد گورابی ،زهرا روحی فر

«دنده‌عقب به خاطره‌ها داستانی نوستالژیک است که ماشین‌ها را فراتر از وسیله‌ی رفت‌وآمد نشان می‌دهد؛ از بوق‌های عروسی و سفرهای شمال با پیکان تا سرویس‌های مدرسه و تاکسی‌های زرد شهری. این روایت، حافظه‌ی جمعی ایرانیان را زنده می‌کند و نشان می‌دهد چگونه خودروها قصه‌های زندگی ما را ساخته‌اند به همراه یک شعر کوتاه هایکوی ژاپنی.»

دنده عقب به خاطره‌ها

شب عروسی برادرم، خیابان محله‌مان مثل رودی از نور و صدا جریان داشت. پیکان سفید پدر در صف جلو، با روبان‌های قرمز که باد آن‌ها را تکان می‌داد، راه را باز می‌کرد. بوق‌ها به تریبونی عمومی تبدیل شده بودند؛ هر «بوق» جواب «بوق» دیگری را می‌داد، مثل گفت‌وگوی قدیمی همسایه‌ها از پشت پنجره‌ها. من، کودک ده‌ساله‌ای که روی صندلی عقب ژیان عموی بزرگ نشسته بودم، دست به روکش ترک‌خورده‌ی چرم کشیدم؛ بوی چرمِ کهنه، نمِ رطوبت و اندکی دود، می‌آمد و می‌رفت. صدای ژیان زیر پاهایم می‌لرزید؛ لرزشی که شوق را به عضلات ساقم می‌رساند.

عموی بزرگ گفت: «آروم‌تر بشین پسر، ژیان دل‌نازکه... ولی خاطره داره.»

پدر از پنجره‌ی پیکان دست تکان داد: «حواست به بچه باشه داداش!»

زن‌ها از پنجره‌ها گل‌برگ می‌پاشیدند، مردها با کف دستشان روی سقف ماشین ضرب گرفتند. تاکسی زردی که همیشه در گوشه‌ی میدان می‌ایستاد، امروز آینه‌هایش راگل اندود کرده بود. راننده‌اش، همان مردی که هر صبح بچه‌ها را تا مدرسه می‌برد، با صدایی که به بوق‌ها می‌خورد گفت: «امشب شهر از خودش جلو زده!»

قافله پیچید. در پیچ دوم، آن اتفاق افتاد. پیکان پدر یک‌باره تق‌تق کرد و خاموش شد؛ چراغ‌هایش نفس آخر زدند و ایستادند. سکوت، نه کامل، اما چنان که بوق‌ها را عقب راند. صدای پاها روی آسفالت، زمزمه‌ی نگرانی، و بوی تند بنزین تازه وارد صحنه شد.

پدر درِ کاپوت را بالا زد. بخار باریکی چون نفس زمستانی بال زد و محو شد. عموی بزرگ ترمز ژیان را کشید: «خفه کرده... کثیف‌کاری بنزینه.»

برادرم، با کتِ آبی براق و لبخندی که سعی می‌کرد محو نشود، جلو آمد: «بچه‌ها، آروم باشین. نفس نگه دارین... اینم جزو مراسمه.»

مادر از پنجره‌ی ماشین همسایه دعایی را زیر لب گفت: «اینم می‌گذره...»

من نزدیک‌تر رفتم. چفت کاپوت پهن بود و در روشنایی چراغ‌های دیگر، مثل استخوانی زیر پوست برق می‌زد. پدر با آستینش دستمالی ساخت ونمی دانم چه کرد که ناگهان بوی تیز ی، چشمم را سوزاند. عموی بزرگ نیم‌خیز شد و پیچ‌گوشتی را به دست پدر رساند. تاکسی زرد عقب قافله چراغ‌هایش را نگه داشت تا نور، به کاپوت پیکان پدر برسد. همسایه‌ها بالای سر ماشین جمع شدند؛ یکی گفت: «یادتونه سرویس مدرسه که خراب می‌شد، راننده چه دعایی می‌خوند؟» دیگری خندید: «دعاش کار نمی‌کرد، فقط ما رو به خاطره‌ی مشابه وصل می‌کرد!»

پدر از زیر کاپوت بیرون آمد: «استارت بزن.»

برادرم دست روی شانه‌ی من گذاشت. انگشتانش گرم بود: «نترس... حتی اگه نرفته باشیم، این شهر خودش می‌چرخه.»

استارت اول، تنها یک ناله. استارت دوم، لرزش به دنده‌ها رسید. استارت سوم، پیکان تکان خورد و چراغ‌ها از پشت پلک‌های بسته‌شان دوباره چشم باز کردند. بوق‌ها برگشتند، اما این‌بار ساز دیگری را آغاز کردند؛ هم‌صدا، نه مسابقه.

قافله دوباره به راه افتاد. اما من دیگر همان کودک شاد بی‌دغدغه نبودم. چیزی در من حرکت کرده بود؛ مثل عقربه‌ای که بعد از سال‌ها ایستادن، از نو روی خط دقیقه می‌لغزد. فهمیدم که ماشین‌ها فقط مسیر را نمی‌سازند؛ موقعیت‌ها را هم می‌سازند. خرابی‌شان، توقفشان، دست‌های همسایه‌ها در تاریکی، چشم‌هایی که از پشت شیشه‌ها نگران و امیدوار نگاه می‌کنند؛ این‌ها همه‌ی مراسم‌اند. این‌ها همه‌ی ما هستیم.

سال‌ها بعد، همان پیکان سفید ما را تا شمال برد. جاده‌ی کناره، بوی نم دریای دور و رطوبت برنج تازه برداشت‌شده را به هم می‌آمیخت. باران روی شیشه‌ی جلو می‌رقصید؛ برف‌پاک‌کن‌ها ریتمی قدیمی و مطمئن می‌زدند. در پیچِ قبل از لشت‌نشاء، پدر گفت: «دست این ماشینا رو باید خوند... یه صدا از جایی میاد که خودتو بهش بستی.»

مادر دست کشید روی داشبورد: «همه‌مون به چیزی بستیم... بزن بوق، تا بدونه هنوز هستیم.»

بوق کوتاهی زدیم. از دور، تاکسی زردی که از بار بازارهای محلی را حمل می کرد، پاسخ داد. من چشم‌هایم را بستم و رایحه‌هایی که سال‌ها در ژیان مانده بود، دوباره رو آمدند: چرم ترک‌خورده، عطر بنزین، کمی دود اگزوز، دست عموی بزرگ که روی زانوهایم می‌نشست تا تکان‌های راه را به رگ‌هایم منتقل کند. آن بوی‌ها، آن صداها، آن لمس‌ها، مثل کلمات یک زبان خصوصی بودند؛ زبانی که خانواده‌ها با ماشین‌هایشان حرف می‌زنند.

گاهی به سرویس مدرسه فکر می‌کنم؛ مینی بوس سفید قدیمی که هر صبح، با بوق سه‌تایی، ما را از خواب می‌کشید. راننده‌ای که با آینه‌ی پهن، صورت‌ها را می‌شمرد و اسم‌ها را دوبار می‌گفت. بوی پلاستیکِ نرمِ صندلی‌ها، برچسبِ رنگ‌پریده‌ی «سیگار ممنوع»، و خنده‌ی بچه‌ها که در هر ترمز ناگهانی، روی هم می‌ریختند. آن سرویس‌ها فقط ما را به مدرسه نمی‌رساندند؛ ما را به هم می‌رساندند. به جمعی که بعدها، در تاکسی‌های زرد و اتوبوس‌های جاده‌ای، همدیگر را دوباره پیدا می‌کرد.

گاهی فکر می‌کنم اگر آن شب عروسی، پیکان پدر روشن نمی‌شد، روایت من چه می‌شد؟ شاید قافله بدون ما می‌رفت، شاید شادی از دست می‌رفت، شاید بوق‌ها به جای طبل جشن، سوت قطاری می‌شدند که از کنارمان رد می‌شود و نمی‌ایستد. اما آن توقف کوتاه، آن هم‌صدایی دست‌ها، آن نور نگه‌داشته‌ی تاکسی زرد، قصه را کامل کرد. ماشین‌ها، همان‌ طور که ما را جابه‌جا می‌کنند، ما را کنار هم نگه می‌دارند؛ در لحظه‌هایی که قطعاتشان کم می‌آورد، ما اضافه می‌شویم. وقتی موتور از نفس می‌افتد، دست‌ها و نگاه‌ها جان تازه‌ای می‌دهند. وقتی چراغ خاموش می‌شود، نور همسایه‌ها راه را ادامه می‌دهد.

و حالا، هر بار که بوقی در خیابان می‌پیچد، می‌دانم که قصه‌ای تازه شروع شده؛ قصه‌ای که دیر یا زود، به خاطره‌ای بدل می‌شود و در حافظه‌ی جمعی ما جا می‌گیرد. ماشین‌ها همان پل‌های کوچک‌اند، میان امروز و دیروز، میان فرد و جمع، میان حرکت و توقف.

هایکو:

پیکان خاموش

نور همسایه ادامه داد

راه هنوز زنده‌ست

«قطار فراموشی داستان کوتاهی فلسفی و وهم‌آلود است که نادر را در سفری میان فراموشی و خاطره‌ها دنبال می‌کند. تنها راه نجات، چنگ زدن به حقیقتی زنده از گذشته است؛ حقیقتی که می‌تواند او را از مه زمان بیرون بکشد و دوباره به زندگی بازگرداند.»

صدای قطار همچون ضربان قلبی عظیم در تاریکی می‌پیچید. واگن‌ها لرزیدند و بوی فلز سرد و کهنه در هوا پخش شد. زن چشمانش را بست، انگار می‌خواست خود را از این صدا جدا کند.

این قطار مسافران را نمی‌برد، نادر. این قطار خاطره‌ها را می‌بلعد.

نادر به اطراف نگاه کرد. مسافران بی‌حرکت بودند؛ چهره‌هایی بی‌رنگ، چشم‌هایی خالی، دست‌هایی که روی زانوها افتاده بود. تنها صدای نفس‌های آرامشان شنیده می‌شد، مثل کسانی که در خوابی بی‌پایان فرو رفته‌اند.

اگر حقیقت داشته باشد، پس این سفر هیچ مقصدی ندارد، نه پایان، فقط تکرار بی‌پایانی از گم شدن در زمان.

زن لبخند تلخی زد.

هر کسی که هنوز خاطره‌ای دارد، می‌تواند راهی برای برگشتن پیدا کند. اما فقط یک بار. اگر اشتباه کنیم، برای همیشه جزئی از این سفر خواهیم شد.

نادر به فکر فرو رفت. در ذهنش خیابانی شکل گرفت؛ خیابانی که شب‌ها در آن قدم می‌زد، چراغ‌های زردی که سایه‌ها را کش می‌دادند، صدای روزنامه‌فروش که تیترهایی می‌خواند از زمان‌هایی که هرگز نرسیده بودند. بوی نان تازه از نانوایی گوشه‌ی خیابان، و ساعتی که دیگر حرکت نمی‌کرد.

خاطرات شاید کلید خروج باشند.

زن آرام گفت:

اما باید چیزی باشد که هنوز زنده است، چیزی که به زمان وصل مانده.

نادر حس کرد چیزی درونش تغییر کرده است. خاطره‌ی ساعت قدیمی خانه‌ی مادری‌اش در ذهنش زنده شد. صدای تیک‌تاک آن، مثل ضربه‌ای آرام، در اعماق حافظه‌اش می‌تپید.

من باید به چیزی واقعی چنگ بزنم، چیزی که هرگز محو نشده باشد.

او در میان واگن‌ها قدم زد. کف واگن سرد بود، بوی زنگ‌زدگی در هوا پیچیده بود. بیشتر مسافران بی‌حرکت بودند؛ غرق در فراموشی، بی‌آنکه حتی متوجه عبور لحظه‌ها شوند. زن کنارش حرکت کرد، نگاهش پر از امیدی تازه.

تو باید حقیقتی را پیدا کنی که از این مه عبور کند.

نادر دست در جیبش برد. انگشتانش کاغذی کهنه را لمس کردند. آن را بیرون کشید؛ نوشته‌ای محو روی آن باقی مانده بود:

«ساعت خانه‌ی مادری، تنها چیزی که از گذشته باقی مانده است.»

نادر زیر لب زمزمه کرد: این کافیست.

زن کاغذ را گرفت، انگشتانش لرزیدند.

اگر این قطار خاطرات را می‌بلعد، پس باید چیزی را که هنوز به زمان متصل است، نگه داریم.

صدای قطار تغییر کرد. دیگر آن ضربان سنگین نبود؛ انگار در خودش فرو ریخته بود. مه بیرون واگن‌ها شروع به جابه‌جایی کرد. اولین نشانه‌های شهر در آن پدیدار شدند؛ چراغی دور، سایه‌ی ساختمانی، صدای زنگی که از دور می‌آمد.

نادر نفسش را نگه داشت.

ما داریم برمی‌گردیم؟

زن لبخند زد، اما چهره‌اش آرام‌آرام در نور کمرنگ واگن محو شد.

تنها کسانی که هنوز چیزی برای به یاد آوردن دارند، می‌توانند از این سفر خارج شوند.

سکوت. سپس صدای ضربه‌ی آرامی. نادر چشمانش را باز کرد.

روی سکوی ایستگاه ایستاده بود. هوا سرد بود، بوی باران تازه در سنگفرش‌ها پیچیده بود. چراغ‌های شهر روشن بودند، و در دوردست، همان ساعتی را دید که سال‌ها پیش از حرکت ایستاده بود.

اما این‌بار، عقربه‌ها دوباره در حرکت بودند. صدای تیک‌تاکشان در گوشش پیچید، مثل قلبی که دوباره شروع به تپیدن کرده باشد.

نادر لبخند زد.

پس هنوز چیزی باقی مانده است.

«غزلی عاشقانه و تلخندگونه درباره انسان و ستم او بر طبیعت؛ شعری که با زبانی تازه، از رود و کوه و درختان سخن می‌گوید و امید را در دل خاک زنده نگه می‌دارد.»
عاشقم بر سبزه‌زاران، لیک می‌سوزد دلم

زخم تیری می رسد بر خانه و کاه و گلم

رود می‌نالد به شب‌ها، کوه می‌گرید به روز

عشق فریادی شده اما چرا من غافلم

برگ‌ها را باد برد و آن پرنده بی‌پناه

می‌ کُشد این بی‌کسی روح مرا من قاتلم

آسمان از دود دنیا تیره و پژمرده شد

من به مهر ناب خورشید وجودت مایلم

عشق را دریا به من آموخت، اما خشک شد

مانده تنها موج حسرت در میان ساحلم

هر درختی یادگار بوسه‌های عاشقان

ریشه‌ها را می‌کند از باغ، روح کاملم

ای طبیعت، ای صدای جاودان و بی‌گناه

بازگویی چاره ای آمد برای مشکلم

عشق من با خاک پیوندی عمیق و سبز داشت

باز هم در عاشقی گویا که دوری باطلم

گرچه ویران شد زمین، اما امیدی زنده است

می‌دمد از عشق تو اما چرا من حائلم

فصل چهارم: زبان زخمی و فرم شعری ،بخش اول: فشردگی و ایجاز در زبان این قسمت به بررسی زبان زخمی و فرم شعری پل سلان پس از هولوکاست می‌پردازد. ایجاز، سکوت، شکستن نحو و ساختار، و مقاومت در برابر زبان تبلیغات از ویژگی‌های برجسته‌ی شعرهای متأخر اوست. خواننده در این متن درمی‌یابد که چگونه هر واژه در شعر سلان همچون سنگی تاریخی و وجودی، حامل حقیقت و حافظه است.

فصل چهارم: زبان زخمی و فرم شعری

بخش اول: فشردگی و ایجاز در زبان

۱. ضرورت ایجاز پس از فاجعه

پس از هولوکاست، زبان برای سلان دیگر نمی‌توانست همان زبان گذشته باشد. او می‌دانست که واژه‌ها، در جهان پس از آشویتس، بار سنگینی از سکوت و شکستگی را حمل می‌کنند. بنابراین، شعر او به سمت ایجاز و فشردگی رفت. هر واژه باید همچون سنگی باشد که وزنی تاریخی و وجودی را حمل می‌کند.

این ایجاز، نه انتخابی زیبایی‌شناختی، بلکه ضرورتی اخلاقی بود: شاعر نمی‌توانست با پرگویی، حقیقت را بپوشاند.

۲. واژه به‌مثابه سنگ

در شعرهای متأخر سلان، هر واژه همچون سنگی است که بر گوری بی‌نام نهاده می‌شود. او خود گفته بود: «شعر، راهی است برای رسیدن به دیگری.» اما این راه، راهی مستقیم نیست؛ بلکه از میان سنگ‌ها، سکوت‌ها و شکستگی‌ها می‌گذرد.

ایجاز در شعر او به معنای حذف زوائد است تا تنها جوهره‌ی حقیقت باقی بماند.

۳. شکستن نحو و ساختار

یکی از ویژگی‌های بارز زبان سلان، شکستن نحو سنتی است. جملات او اغلب کوتاه، ناقص و گسسته‌اند. این شکستگی، بازتابی از شکستگی جهان است. همان‌گونه که تاریخ در اردوگاه‌ها گسسته شد، زبان نیز باید این گسست را بازتاب دهد.

از منظر زبان‌شناسی، این شکستن نحو، نوعی مقاومت در برابر شفافیت زبان روزمره است؛ زبانی که در خدمت تبلیغات و خشونت قرار گرفته بود.

۴. ایجاز و سکوت

ایجاز در شعر سلان همواره با سکوت همراه است. سکوت، بخشی از زبان اوست؛ سکوتی که نه فقدان معنا، بلکه حضور فشرده‌ی معناست. در بسیاری از شعرهای او، فاصله‌ها، مکث‌ها و شکستگی‌ها به‌اندازه‌ی واژه‌ها اهمیت دارند.

این سکوت‌ها، همان جایی هستند که خواننده باید درگیر شود؛ جایی که شعر به گفت‌وگویی میان شاعر و خواننده بدل می‌شود.

۵. تأثیر بر خواننده

ایجاز و فشردگی زبان سلان، خواننده را وادار می‌کند که فعالانه در متن مشارکت کند. شعر او به‌سادگی قابل‌فهم نیست؛ بلکه نیازمند مکث، بازخوانی و تأمل است. این دشواری، بخشی از رسالت شعر است: خواننده باید رنج را تجربه کند، همان‌گونه که شاعر تجربه کرده است.

۶. نمونه‌هایی از ایجاز

در شعرهای متأخر سلان، گاه تنها چند واژه، جهانی از معنا را حمل می‌کنند. برای مثال، ترکیب‌هایی چون «سنگ‌زمان»، «نفس‌سکوت» یا «نور-خاکستر» نشان می‌دهند که چگونه دو واژه‌ی ساده، در کنار هم، تصویری فلسفی و شاعرانه می‌سازند.

این ایجاز، حاصل حذف و تراکم است؛ حاصل جست‌وجوی بی‌پایان برای کلمه‌ای که بتواند حقیقت را بیان کند.

۷. ایجاز به‌مثابه مقاومت

از منظر فلسفی، ایجاز در شعر سلان نوعی مقاومت است: مقاومت در برابر فراموشی، در برابر زبان تبلیغات، در برابر پرگویی بی‌معنا. او می‌دانست که تنها با فشردگی و سکوت می‌توان حقیقت را حفظ کرد. شعر او، در این معنا، شعری اخلاقی است: شعری که مسئولیت دارد.

جایگاه این بخش در فصل

این بخش نشان داد که فشردگی و ایجاز در زبان سلان، نه صرفاً یک انتخاب زیبایی‌شناختی، بلکه ضرورتی تاریخی و اخلاقی بود. زبان او، پس از فاجعه، باید شکسته، فشرده و سکوت‌آمیز می‌شد تا بتواند حقیقت را حمل کند.

محمدرضا گلی احمدگورابی،دکترزهرا روحی فر

یک لحظه اِشارتَت مرا کافی بود
تا دفترِ شعرم زِ تو لبریز شود
لبخند زدی و اِی وایِ دلَم
من،
بوسه،
لبَت،
....
چگونه پرهیز شود؟!
✍ شیما رحمانی
۲۰/اردیبهشت/۱۴۰۴