یادداشت «ایگلتون و طنز فلسفی؛ خنده، نقد و امید» تلاشی است برای بازخوانی اندیشههای تری ایگلتون، منتقد ادبی و فیلسوف بریتانیایی، در باب طنز و نسبت آن با فلسفه، ادبیات و فرهنگ. محمدرضا گلی احمدگورابی ،دکتر زهرا روحی فر
محمدرضا گلی احمدگورابی «تری ایگلتون و طنز فلسفی۱؛ خنده، نقد و امید»
محمدرضا گلی احمدگورابی «تری ایگلتون و طنز فلسفی۱؛ خنده، نقد و امید»
طنز، در نگاه نخست، تنها خندهای سبکبال و گذرا به نظر میرسد؛ اما در حقیقت یکی از پیچیدهترین و چندلایهترین شیوههای بیان حقیقت و نقد اجتماعی است. خنده، به ظاهر ساده و بیاهمیت، میتواند بنیانهای جدیترین نظامهای فکری و سیاسی را به لرزه درآورد. همین ویژگی طنز است که آن را به موضوعی فلسفی بدل میکند؛ موضوعی که نه تنها در ادبیات و هنر، بلکه در الهیات، سیاست و زیباییشناسی نیز حضوری پررنگ دارد.
در سنتهای مختلف، طنز همواره حضوری جدی داشته است. در یونان باستان، سقراط با پرسشهای طنزآمیز خود، تناقضهای فکری مخاطبانش را آشکار میکرد. در قرون وسطی، طنز در آیینهای کارناوالی، نظم رسمی کلیسا را وارونه میکرد. در عصر روشنگری، ولتر و سوئیفت با زبان طنز، استبداد و خرافات را به چالش کشیدند. در مدرنیته، نیچه و فروید طنز را بهعنوان نیرویی فلسفی و روانشناختی بررسی کردند.
در ایران نیز طنز، از عبید زاکانی تا دهخدا و هدایت، همواره ابزاری برای نقد قدرت و افشای تناقضها بوده است. با این حال، کمتر بهعنوان یک مقوله فلسفی مورد بررسی قرار گرفته است. این یادداشت میخواهد این خلأ را پر کند و با بهرهگیری از نگاه ایگلتون، طنز ایرانی را در پرتو فلسفه و نقد ادبی بازخوانی کند.
این یادداشت بر آن است که خواننده را از مبانی نظری طنز در فلسفه غرب آغاز کند، سپس به اندیشه ایگلتون و تحلیل او از طنز بپردازد، و در نهایت، این مباحث را با سنت طنز ایرانی تطبیق دهد. بدین ترتیب، این یادداشت نه تنها یک مطالعه درباره ایگلتون است، بلکه تلاشی برای گفتوگوی میان فرهنگهاست؛ گفتوگویی که میتواند به غنای نقد ادبی و فلسفی بیفزاید.
این مقدمه، دعوتی است به خواننده برای ورود به جهانی که در آن طنز دیگر صرفاً خنده نیست، بلکه اندیشهای است که میتواند جهان را دگرگون کند. ایگلتون نشان میدهد که طنز، با همه سبکبالیاش، در نهایت به پرسشهای بنیادین درباره حقیقت، عدالت و آزادی گره میخورد. در این یادداشت، تلاش شده است این نگاه به زبان فارسی منتقل شود و در پیوند با سنتهای ادبی و فرهنگی ایران، چشماندازی تازه برای نقد و اندیشه فراهم آید.