بسمه تعالی

روزنامه خبر جنوب _ ضمیمه ادبی " نگاه پنجشنبه " _ 12 آبان 140

بررسی دیدگاه های عطار نیشابوری در مثنوی فتوت نامه

چکیده

پندهای اخلاقی و دینی ناب که از آموزه های وحی فرستاده ی خداوند تابان و یا از تجربه های شکست و توفیق افراد دیگر می باشند , راه سعادت در زندگی به ظاهر عادی امّا عجیب و پر از مشکل است .  باید تمام انسان ها را که در روز نخست آفرینش , از نور ِ خداوند درخشان آفریده شدند , دوست داشت . و از روی غرور ِ نفس امّاره و نادانی و سطحی نگری , تفاوت نگذاشت . همچنین , باید همواره فروتن بود . و تکبّر نداشت .  زیرا کبر , براساس وحی فرستاده ی خداوند تابنده به پیامبر ها (ع) ,  تنها برای سرشت کبریایی خداوند است . و با هر فردی , اقتضای سنّ او را که بر اساس دانش پزشکی و بر اساس شرایط محیطی , بر جسم و روان او تاثیر زیادی می گذارد , در برخورد ِ با وی رعایت نمود . و بر اساس قانون آفرینش و عقلانیّت ,  نتیجه ی هر خواسته ای در دو جهان , تنها نه در خیال و گفتار بلکه همراه با کردار است . و باید در پیشگاه خداوند درخشنده و در جامعه که سرشت مخالف بی ادبی دارند , همواره ادب داشت . تا مورد تنبیه خداوند بزرگ و جامعه قرار نگرفت . و سعادت الهی در دو جهان , بر اساس وحی فرستاده ی خداوند بزرگ به پیامبر ها (ع) ,  تلاش در بندگی و عبادت های تنها آفریننده و پرستیده , قدرتمند ترین و زیباترین سرشت وجودی هستی یعنی خداوند است .

واژه‌هاي كليدي: پند دینی , پند اخلاقی

مقدمه

شیخ فریدالدّین محمّد عطّار نیشابوری , در سده ی هفتم هجری در شهر نیشابور پا به جهان گذاشت . ایشان , به گواه آثار تاثیر گذار جهانی اش , شاعر , نویسنده و عارف ماندگار ادبیّات پارسی و جهان است . فرزانه ی والای نیشابور , شیخ عطّار , پندهای ژرف اخلاقی و دینی نیز , در آثار بسیار تاثیر بخشش , برجای گذاشته است . که مثنوی : فتوّت نامه , که منسوب به ایشان است , از آن جمله است . در زیر , به بررسی مثنوی پندآموز ِ ناب و جاودان " فتوّت نامه "  می پردازیم .

متن

همه کس را به یاری دوست داشتن
نگفتن آن یکی مغز و دگر پوست

عطّار نیشابوری به نکته ی مهمّی اشاره می کند :
تمام انسان ها را  که در آغاز آفرینش بشر بر اساس وحی فرستاده ی خداوند به پیامبر ها (ص) ,  از منبع نور و درخشان ترین و زیباترین و پاک ترین  ِهستی یعنی سرشت ِ وجودی الهی ,  آفریده شده اند , از قلب , دوست داشته باش . و یاری کن . و در اندیشه و حسابگری خویشتن ,  با پرهیز از غرور و منفعت طلبی ِ دنیوی و سطحی نگری که بر اساس وحی فرستاده ی الهی , موجب خشم الهی است ,  میان افراد , مانند تفاوت ِ : "هسته " ی اصلی , که قابل استفاده و خوب می باشد و " پوست "  ظاهری ,  که غیر قابل استفاده  و بد می باشد , قضاوت نکن . 

به هر کس خواستی می باید آنت
اگر خواهی به خود نبود زیانت

در ادامه ,  فرزانه ی نیشابور می فرماید :
چیزی را که برای خود می خواهی , برای انسان های دیگر هم بخواه . زیرا تمام انسان ها , از سرشت  زیبایی بی پایان و نور بی کران سرشت خداوند آفریده شده اند . پس , باید خیرخواه همه ی انسان ها باشیم . تا خشنودی حضرت آفریننده ی پرستیده یعنی خداوند را به دست آوریم . آری , خداوند تابان در زندگی ِ سعادتمندانه , به چنین کسی , زیان نخواهد رساند .

زبان را در بدی گفتن میاموز
پشیمانی خوری تو هم یکی روز                                

آری , فرد باید در کلام  , از واژه های گناه آلود و بد , استفاده و حتّی امتحان نکند .
زیرا , حکمت خداوند بزرگ , بر اساس وحی فرستاده ی خداوند به پیامبر ها (ع) اینگونه است که :
سرانجام , عدل خداوند ,  زمانی , سزای بدی کلامت را خواهد داد . و پشیمان خواهی شد .

در اینجا , این نکته نیز بیان می گردد که :
ادب , بر اساس وحی فرستاده ی خداوند تابنده و آموزه های اخلاقی ِ پیامبر ها (ع) و سخن های اولیای خداوند درخشان و بزرگان اخلاق و اندیشمند های اجتماعی , یکی از مهم ترین واجب ها و هدف های فرد , در زبان و کردار در پیشگاه خداوند تابان و حتّی جامعه ی انسانی است . و موجب ِ خشنودی خداوند تابناک و جامعه از فرد می گردد . و بی ادبی , در زبان و کردار , مورد تنبیه از سوی حضرت یزدان و  [2]جامعه خواهد شد . آری : " از خدا جوییم توفیق ادب    بی ادب محروم شد از لطف ِ رب "  

کسی که او را به خشم اندر رضا نیست
فتوّت در جهان او را روا نیست

کسی که هنگام عصبانیّت , خشم خود را کنترل نکند . و تصمیم  به پایان خشم  , نگیرد . و و به خاتمه ی عصبانیّت  , راضی نگردد . بنا بر فرموده ی عطّار نیشابوری , شایسته ی عنوان فتوّت در دنیا نیست . زیرا , عنصر فتوّت , بردباری و گذشت می خواهد . و تنها به توان ِ بازو نیست . و به بزرگی و معنویّت قلب نیز می باشد . تا  موجب درگیری نگردد . و در میان جامعه , موجب ترویج معنویّت و آرامش گردد .

درون را پاک دار از کین مردم
که کین داری نشد آیین مردم

در  ادامه ,  فرزانه ی نیشابور ,  به روش و منش صحیح مردمداری و زیستن با سایر افراد اشاره می کند :
 کینه و دشمنی ِ افراد جامعه را از ذهن و اندیشه ی خویشتن , باید خالی کرد و از بین برد .
در اینجا , این نکته نیز بیان می گردد :
اگر فرد در زندگی اجتماعی , کینه توزی شخص یا اشخاص دیگر را از ذهن خویش پاک نکند , به حتم , دچار فشار روانی و حتّی دعوا با دیگران می شود . و اندیشه ی شاد و دارای آرامش و بدون کینه ورزی , فرد و جامعه را به روان سالم و در نهایت , به زندگی سالم , بدون دعوا و موفّق می رساند .

تواضع کن تواضع بر خلایق
تکبّر جز خدا را نیست لایق

همچنین , بر اساس وحی فرستاده ی خداوند تابناک به پیامبرهای فرستاده اش (ع) , عنصر" کبر " ,  تنها برای خداوند تابنده و سزاوار وجود ایشان که تنها آفریننده ی هستی و توانا ترین و با شکوه ترین و روشن  ترین سرشت ِ وجودی دو جهان است , می باشد . و خودخواهی و غرور برای آفریده های خداوند بزرگ , خطا و موجب خشم ِ خداوند تابان می گردد .

و برای خشنودی خداوند درخشان و رسیدن به کمال انسانی در دنیا و آخرت بر اساس وحی فرستاده ی خداوند تابنده  به پیامبر ها (ع) و آموزه های اولیای خداوند , باید در برابرخداوند نورگستر و آفریده ها ,  قلب , زبان و کردار ِ  بسیار فروتن و خاشع داشت .

سخن نرم و لطیف و تازه می گوی
نه بیرون از حد و اندازه می گوی

در ادامه , عطّار نیشابوری نکته ی ارزشمندی را بیان می کند :
فرد در هنگام صحبت کردن با دیگران هنگامی که : با مهربانی , با دقّت و نکته سنج و جدید , سخن بگوید , کلام او بهترین تاثیر و کیفیّت را دارد .
همچنین , زیاده گویی و صحبت درباره ی موضوع هایی که درباره ی آنها اطّلاع کافی نداریم ,  بی فایده و حتّی گاهی , زیان آور است .

مگو راز ِ دلت با هر کسی باز
که در دنیا نیابی محرم ِ راز

آری , هر کس ,  رازهایی قلبی دارد . که برای آرامش و معنویّت , با فردی نیاز دارد که بگوید . و همدل گردد .
در اینجا , فرزانه ی نیشابور , شیخ عطّار نیشابوری بیان می کند :
راز های قلبی ِ شخصی را با تمام افراد مطرح نکن .  زیرا در بیشتر افراد جامعه , همدم و مورد اعتماد و  پوشاننده ی  راز های قلبی , وجود ندارد .
آری , باید رازهای عمیق را با افراد دارای ظرفیّت قلبی بالا و دارای انسانیّت والا , در میان گذاشت .

مدارا کن تو با پیران مسکین
ببخشا بر جوانان ِ بدآیین                                    

در اینجا , عطّار نیشابوری به نکته ی خردمندانه ای اشاره دارد :

بخاطر شرایط خاصّ روحی و جسمی و محیطی در هر سنّی , اقتضا می کند که روش برخورد و رفتار تفاوت کند .
 آری ,  با سالخورده های ناتوان و ضعیف  که طاقت جسمی و روانی کمتری دارند ,  باید با صبر و نرمی و کوتاه آمدن و رعایت حال نمودن ,  رفتار کرد .
و با جوان ها نیز که احساساتی و کم حوصله و با روش غلط و اشتباه ,  با مسایل زندگی برخورد می کنند , با گذشت و عفو ,   و دوری از دعوا ,  باید رفتار نمود .
این نکته ی ارزشمند نیز بیان می گردد که :
فرد در برخورد با افراد دیگر در هر سنّی , باید ادب را رعایت کند . تا خواسته یا از روی خامی و نادانی ,  کلام یا عمل بد و بی ادبانه ای , نکند .  و برای جلوگیری از دعوا ,  با صبر و فرو بردن خشم و بیرون رفتن از آن مکان ,  عمل نماید .

نصیحت در نهانی بهتر آید
گره از جان و بند از دل گشاید     

نصیحت , عامل بسیار سازنده و ارزشمندی در رشد افراد است .  زیرا , فرد را به خطاهایش آشنا می سازد . تا آنها را برطرف کند .
در اینجا شیخ فرزانه ی نیشابور نکته ی ارزشمندی را بیان می کند :
اگر پند و اندرز ِ کسی  را در جمع به او نگویی . و در خلوت , با خود او مطرح نمایی , عقده های جان و قلبی وی را باز می کند . و دراو ,  تاثیر قلبی افزون تری می گذارد . و حتّی تاثیر عملکردی بیشتری دارد . زیرا به شخصیّت او , اهمیّت بیشتری می دهی .

به طاعت کوش تا دیندار گردی
که بی دین را نزیبد لاف ِ مردی

 شرط حقیقی دیندار بودن , تلاش در عبادت ها  , اعمال دینی و بندگی خداوند ِ بزرگ است . وکسی که دیندار نباشد ,لایق و سزاوار ِ ادّعای ارزشمند بودن و مردانگی ,  نمی باشد . زیرا , عنصر دین است که وحی فرستاده ی خداوند تابناک به پیامبر های فرستاده اش (ع) و نیز آموزه های اولیای خداوند تابنده می باشد . و انسان کامل الهی ِ ارزشمند را تربیت می کند .

به گفتار این سخن ها راست ناید
تو را گفتار با کردار باید

در ادامه , شیخ عطّار نیشابوری نکته ی جاودانی را بیان می کند :
ارزش فرد ,  تنها به زبان نیست . و  صحبت ها و نصیحت ها , تنها به کلام , به کار نمی آید . و باید همراه گفتار , کردار نیز باشد . و گرنه , خواسته ی فکر و کلام , در بین راه ,  رها می شود . و به مقصد ونتیجه , نخواهد رسید . زیرا فرد خیالاتی , رؤیا پردازی می کند . و سخن می گوید .  و فرد واقع گرا , عمل کردن را حقیقت ِ رخ دهنده در زندگی می یابد . و خواهد یافت .
 و این نکته ی مهم , هم در مقصود های دنیوی و هم مقصود های اخروی , می باشد . و سعادت فرد را در زندگی دو جهان , تعیین می کند .

چو چشمت روی آن هستی ببیند
سخن های مَنَت در جان نشیند

شیخ فرزانه ی نیشابور , در پایان مثنوی پندآموز ِ ارزشمند " فتوّت نامه " می فرماید :

اهمّیّت گفتار ها و نکته هایی که بیان می کند , هنگامی برای خواننده ی مثنوی فتوّت نامه , معلوم می گردد و در وجودش , تاثیرعمیق و لذّت فراوانی می گذارد , که خواننده و انجام دهنده ی پندهای مثنوی فتوّت نامه , وفات کند . و روحش به جهان دیگر یعنی آخرت ,  برود . و نظاره گر ِ جهان وجودی اخروی ِ پس از مرگ شود . و در آنجا , درستی و نتیجه بخشی پندهای ناب ِ کاربردی عطّار نیشابوری , برای او که هم , تجربه ی دنیا را پشت سر گذاشته است . و نیز اکنون که هستی اخروی دارد , کاملا واضح و ملموس گردد .

در اینجا , این نکته ی ماندگار نیز قابل بیان است :
فرد , در طول زندگی ,  برخی پند هایی را  که می شنود , بر خلاف ظاهر ساده و شیوه ی بیان معمولی  ,  نباید عادی و معمولی بداند .  و تا زمان و فرصت هست , باید به آنها عمل نماید . زیرا ماهیّت زمان اینگونه است که : به عقب بر نمی گردد . و در اینحالت , فرد در طول مراحل زندگی دنیوی و حتّی برای توشه ی آخرت ,  از مشکل های بزرگی دور می گردد . و توفیق های ارزشمندی را به دست می آورد .

نتیجه گیری

بر اساس وحی فرستاده ی خداوند بزرگ به پیامبر ها (ع) و آموزه های بزرگان دینی و آموزه های دانشمندهای علوم اجتماعی ,  رعایت پندهای ناب اخلاقی و دینی در زندگی روزمره ,  از جمله :  فرو بردن خشم , کوتاه و مفید گویی در صحبت کردن با دیگران و ... و به ویژه رعایت ادب در جامعه و در پیشگاه خداوند تابان , که سرشت پروردگار و افراد جامعه , ادب را واجب می داند و دوست می دارد , موجب سعادت هر چه بیشتر اجتماعی و الهی فرد در دو جهان است .  همچنین , در سده ی معاصر , در جامعه ی ایران و جهان ,  به دلیل گسترش ارتباطات و فنّاوری و افزایش فرهنگ علمی جامعه ها , دانش به سرعت در حال پیشرفت است . و خواهد بود . و هدف این خواهد بود که :  با الگوسازی عملی هر چه بیشتر ِ متون دینی ِ اخلاقی , اخلاقیّات در خانواده و جامعه ی کشور و جهان ,  ارزش خود را حفظ نماید . و حتّی تعالی بیشتری نماید . تا معنویّت روان افراد نیز , که بر اساس دانش های دینی و روانشناسی و پزشکی , مانند دانش های مادّی اهمّیّت بسیاری دارد ,  ارزش خویش را حفظ نماید . و تعالی افزون تری بیابد .

مراجع

 [1] عطار نیشابوری ، ف. دیوان اشعار، انتشارات آثار قلم، 1390.

[2] مولوی ، ج. مثنوی معنوی، نشر فراروی، 1382

نویسنده : سید محمد حسین شرافت مولا