بسمه تعالی

نمایه شده در وبسایت : سیویلیکا _ سال 1400

اندیشه محتشم کاشانی درباره امام علی (ع)

چکیده

امام علی ّ بن ابیطالب (ع) به خاطر نیّت ها و کردار خویش ,  شخصیّت تابنده و دریای معارف صدر اسلام و انسان کامل الهی است . و جانفشانی ها و جهاد های علوی (ع) , دین اسلام را از دشمن های پرنیرنگ و خونریز نجات داد . همچنین , باید عدالت کامل ایشان , برای ماسوا , الگوی تمام زمان ها و مکان ها باشد . مولی الموحّدین امام علی (ع) , همواره خود را بنده ی خداوند درخشان می دانست . و با وجود داشتن مقام بسیار نزد پیامبر اسلام (ص) ,  به خاطر تزکیه ی نفس و قلب پاک , هیچگاه ادّعای خدایی و برتری نکرد .  و سالک عرفانی ,  بدون عشق و عرفان علوی (ع)  که مظهر انسان کامل است , به عرفان الهی نمی رسد . و قلب ایثارگر و  بی ریا و  تزکیه کننده ی حضرت علی (ع) , رازهای عرفان الهی را که ماسوا از شناخت آن ناتاوان است , می داند . و خداوند تابان را با شناخت اندیشه , گفتار و کردار انسان کامل یعنی حضرت علی (ع) , می توان بهتر و دقیق تر شناخت . امّا در عشق به مولای متّقیان علی علیه السّلام , نباید افراط کرد . و ایشان را خدا پنداشت . که موجب خشم تنها معبود دو جهان یعنی حضرت خداوند و جهنّمی شدن فرد ِ افراط گر می گردد . و به خواست خداوند درخشان و به خاطر وجود بسیار بخشنده ی علوی (ع) ,  حرم پاک حضرت حیدر (ع) , جای شفاعت بیمارها و حفاظت کننده ی شهر نجف و تمام اسلام است .  و باید به زیارت آن شتافت . و دریای بخشش وجودی ِ امام علی ّ مرتضی علیه السّلام , برای ماسوا , بی پایان است . و باید در زندگی , نیتّ , گفتار و کردار انسان کامل یعنی حضرت علی (ع) را الگو بگیریم . تا به سعادت الهی در دو جهان برسیم .

کلمات کليدي: محتشم کاشانی , اندیشه علوی

مقّدمه

شمس الشّعرا کمال الدّین علی محتشم کاشانی از مرثیه سُرا های ماندگار عاشورا و از شاعر های توانا و چیره دست آیینی و علوی است . محتشم ,  در سده ی دهم هجری قمری در شهر کاشان , پا به جهان گذاشت . دوران زندگی ایشان ,  با حکومت شیعی شاه طهماسب (ره) , همزمان بود . محتشم کاشانی , در دیوان اشعار خویش , در یک ترکیب بند ارزشمند و چند قصیده ی باشکوه , به مدح و منقبت حضرت اسدالله علی بن ابیطالب (ع) می پردازد . در زیر ,  به بررسی اندیشه ی والای علوی ِ محتشم کاشانی می پردازیم . 

متن

گر نبودی صیقل شمشیر برق آیین وی
می گرفت آیینه ی اسلام را زنگ ظلام

در صدر اسلام ,  شمشیر برّاق ِ ذوالفقار و جانفشانی ها و جهاد های درخشنده ی علوی (ع) از نوجوانی تا پایان زندگی ,  موجب شد که دشمن های سرسخت خداوند درخشان و اسلام , که خونریز و پرنیرنگ بودند , مذهب آیینه وار و آسیب پذیر به وسیله ی جامعه و همچنین  نوپای اسلام را تیره و زنگ زده نسازند . و از بین نبرند . بر ما نیز واجب است که مانند امام علی (ع) ,  با زبان و عمل از دین اسلام و شیعه در برابر مخالف ها , حفاظت کنیم .

وی به هر شام از سجود محرمان نه فلک
هست قصر احترامت ثانی بیت الحرام

گنبد  طلایی ِ آستان ِ پاک تنها زاده ی کعبه ی معظّمه , در شهر مقدّس نجف , پس از مسجد اطهر ِ بیت الله الحرام در مکّه ی معظّمعه , پاک ترین و مورد احترام ترین مکان و حرم در جهان است . و هر لحظه , اولیا و فرشته های الهی ِ آسمان های نه گانه ,  به زیارت حرم پاک درخشانده ترین بنده و برترین ولیّ الهی و برترین موجود ها غیر از پاک ترین وجود یعنی حضرت خداوند ,  یعنی  حضرت علی علیه السّلام  می پردازند .

بس که دست انتقام از قوت عدلت قویست
لاله رنگ از خون شاهین است چنگال حمام

حضرت علی (ع) بر اساس واقعه های زندگی ایشان مانند : تقسیم عادلانه ی بیت المال حتّی برای برادر نابینای خود یعنی عقیل (ره) یا قصاص عادلانه ی قاتل خویش و ... ,  نماد کامل و شدّت ِ عدالت و انصاف ومانند واقعه ی : غارت استان انبار عراق به وسیله ی اشرار سپاه معاویه و ... , مظهر و نماد کامل "  انتقام از ظالم " بود . و تصمیم عدل ایشان بر اساس بیت بالا ,  آینگونه است که : کبوتر را از مظلومیّت و شکار شدن , نجات می دهند . و شاهین به وسیله ی چنگ کبوتر ,  مانند لاله ی سرخ  , خون آلود  و کشته می شود .

محیط مرکز دل کانچه در خیال هنوز
نداده دست بهم هست پیش او ملهم

شهید محراب ِ عبادت الهی یعنی امام علی (ع) , بزرگ ترین عارف ِ هستی بعد از حضرت خداوند هستند . و راز های نامکشوف و الهام های عرفانی  فوق تصوّر ِ غیبی و قلبی که به عمق مرکز قلب و رؤیا و باطن هیچ انسان و حتی موجود دیگری غیر از حضرت خداوند ,  نرسیده است , به خواست خداوند درخشان , به خاطر رحمت بی کران و ایثار بی پایان علوی (ع) به  قلب حضرت علی (ع) , الهام می گردد و راه می یابد  .

و ما باید در زندگی ,  با شناخت زندگانی ِ عرفانی دریای بی پایان عرفان یعنی امام علی (ع) , در حدّ توان , به شناخت عرفان و سعادت الهی  برسیم  . و در میان تمام شاخه های عرفان , عرفان علوی (ع) به خاطر رحمت و ایثار بی پایان قلبی و عملی  ِ امام علی ّ ِ مرتضی (ع)  , شاهراه رسیدن به رازها و پرتو های عرفان الهی است .

به بحر گر فتد اوراق مدح و منقبتش
ز حفظ خالق یم تا ابد نگیرد نم

حضرت خداوند , علاقه ی ویژه ای به بنده ی عاشق ِ کامل خویش یعنی امام علی علیه السّلام دارد . به طوریکه برای ستایشگران حضرت اسدالله علی (ع) , ارزش والایی قرار می دهد . و اگر ستایش ها و منقبت ها و سروده های درباره ی امام علی (ع) ,  بر کاغذ نوشته شود . و به دریا بیفتد . آن زمان , حضرت خداوند که آفریننده ی دریا هاست , برای همیشه از تر شدن آن برگ ,  جلوگیری می نماید .

 پس برای رضایت حضرت حق , قلب و کردار امام علی ّ بن ابیطالب (ع) را ستایش کنیم
.

او خدا نیست ولی در رخ او وجه الله
می توان یافت چو خطهای خفی از عینک

در ادامه , محتشم کاشانی به نکته ی ارزشمندی می پردازد :
امام موحّدین علی علیه السّلام , نمونه ی بنده و انسان کامل و دارای ولایت و پرتو الهی است . اما برخی از افراد ,  دارای زیاده روی و افراط در حبّ به ایشان می شوند . و حضرت مولی الموحّدین علی (ع) را خدا می دانند . که این غلط است .
و باید دانست که میان حُبّ ِ به ولیّ  ِ خداوند درخشنده و افراط گرایی در عشق به ولیّ و پرستش او  و جهنّمی شدن  , فاصله ی کمی وجود دارد .  و باید همیشه در نیّت , زبان و اعمال , مراقبت کنیم . تا گرفتار خشم تنها معبود دو جهان یعنی حضرت خداوند نشویم .

پس در زندگی برای سعادت الهی ,  قلب تابنده و کردار درخشنده ی راهنما و  جانشین رسول و فرستاده ی حضرت خداوند تابناک یعنی حضرت علی ّ مرتضی (ع) را باید شناخت . که موجب شناخت صفت ها و وجود و پرتو بی کران دو جهان ,  یعنی حضرت خداوند می باشد . همچون شیشه ی عینک که موجب بهتر دیدن خط های باریک تر می گردد . و بینایی را بهتر و کامل تر می کند .

رتبه ی ذات ترا شعله ی انوار ظهور
تا به حدیست که بی مدرکه گردد مدرک

پرتوهای قلب حضرت علی ّ بن ابیطالب (ع) , آنچنان زیاد گشته است که در زبان و کردار ِ بسیار نیکوی ایشان به وضوح و آشکار ,  قابل تشخیص برای تمام عقل ها چه کم و چه زیاد , خواهد بود . و جایگاه سرشت ِ پاک  ایشان را برای همه , نمایان می سازد .

از ازل تا به ابد بهره چه باید ز سلوک
سالکی را که ره حب تو نبود مسلک

تمام افراد از ابتدای آفرینش تا ابد , تنها باید از طریق عشق و عرفان علوی (ع) که در نیّت و کردار , نماد انسان و عارف کامل الهی بودند , به عرفان و سلوک برسند .
و این ,  تنها راه عرفان حقیقی است . و راه های دیگر , ناقص خواهد ماند .

کاسه چوبین گدایی هر که پیشت داشته
از کف دریای خاصت کشتی زر یافته

اعمال امام علی بن ابیطالب (ع) , نماد بخشش و دریای رحمت و بخشش بی پایان الهی است . و حتّی بیشتر از خواسته و نیاز ِ حاجتمند ها و مسکین ها و حتّی ماسوا , به ایشان می بخشد .
آری : " برو ای گدای مسکین در خانه علی زن           که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را " 2  .
که بیت بالا به داستان بخشش نگین حضرت علی ّ ِ مرتضی (ع) به فرد مسکین در هنگام نماز اشاره دارد . 3

 و بر اساس  بیت بالا از محتشم کاشانی  , اگر مسکینی با یک ظرف کوچک به گدایی حضرت (ع) برود , امام علی ّ ِ مرتضی (ع) , یک کشتی طلا به او می دهد .  و این از ویژگی های منحصر به فرد ِ مولی الموحّدین امام علی (ع) در میان اولیای الهی (ع) است . و حضرت خداوند , به خاطر همین رحمت بی کران علوی (ع) , برای ایشان جایگاه ویژه ای در میان ماسوا قرار داده است . و حضرت حیدر (ع)  در کعبه ی معظّمه , به دنیا آمد .

داد از فرعون دعوای الوهیت نشان
جز تو هر کس شد مکین اندر مکان مصطفی

حضرت علی (ع) به خاطر تزکیه ی بسیار نفس و قلب درخشنده ی بی ریا ,  هیچگاه ادّعای خدایی نکرد . و نخواهد کرد . حتّی اگر بالاترین جایگاه های هستی را به دست آورد . و به گفته ی محتشم کاشانی , هر کس غیر از امام علی (ع) که به آن جایگاه والای نزدیک ِ حضرت محمد (ص)  می رسید . همچون فرعون ,  ادّعای خدایی می کرد .

در اینجا محتشم کاشانی به نکته ی ارزشمندی می پردازد
:
باید در زمان رسیدن به  جایگاه های بالاتر دنیایی و دینی , مغرور نشویم . و در هر لحظه از زندگی ,  باید , بندگی خود را در پیشگاه تنها معبود و صاحب دو جهان یعنی حضرت خداوند , در نیّت , زبان و کردار فراموش نکنیم . تا در نهایت , به سعادت الهی برسیم . 

گشته تسبیح ملک آهسته هرگه در نماز
بوده رازی با خدایت یا امیرالمؤمنین

حضرت علی (ع) به خاطر قلب تابنده و عرفانی ,  در عبادت ها و در خواندن نماز , عارفانه تنها به نور وجود حضرت خداوند , توجّه داشت . و اسرار خاصّی با حضرت یزدان داشت .

آری , فرشته ها نیز در عرش در زمان نماز خواندن امام موحّدین علی (ع) , تسبیح و نیایش می کردند .  و نظاره گر آن لحظه های تابناک بودند . آن فرشته ها به ویژه در لحظه هایی که امام عارفان علی ّ بن ابیطالب (ع) , نیایش ها و راز های عارفانه با حضرت معبود الله می کرد . آنچنان تاثیر می گرفتند ,  که بی اختیار , آهسته تر تسبیح الهی را می گفتند .

ما نیز ,  در عبادت و نماز باید از حضرت پیشوای مؤمنین یعنی علی ّ ِ مرتضی (ع) الگو بگیریم . و تمام وجودمان , عارفانه متوجّه ِ حضور و پرتو حضرت نورالانوار الله باشد . و از افکار دیگر پرهیز کنیم . زیرا هدف از خواندن نماز , تنها به زبان آوردن واژه ها و تعظیم کردن ظاهری نیست . و قلب ما نیز ,  باید عاشق و فروتن و نیایش گر و متوجّه ِ حضور زیباترین و  تنها معبود هستی یعنی خداوند درخشنده باشد . 

پیکرت گنج نجف نورت در گردون صدف
مرغ روحت از شرف عنقای قاف احترام

آری , جسم تابناک ولی ّ خداوند متعال یعنی حضرت علی علیه السّلام که در حرم مطهّر در شهر نجف , مدفون است ,  واسطه ی رحمت الهی و موجب شفاعت بیمار ها و حفظ شیعیان و مسلمان ها و مؤمن ها و مردم شهر نجف است . و مانند گنج ارزشمند شهر نجف و شبیه گوهری در صدف آسمان شهر نجف , می تابد .

و روح عرفانی و ایثارگر و جانفشان ِ مولی الموحّدین امام علی علیه السّلام , سیمرغ قاف عرفان الهی و شرافت انسانی است . و مورد احترام جاودان و بسیار به وسیله ی شیعه ها و مومن ها و تمام کائنات می باشد . پس  در زندگی ,  باید با عشق ورزیدن به انسان کامل ِ توحیدی یعنی امام علی (ع)  و الگو کردن گفتار و کردار عرفانی ِ علوی (ع) , در زندگی به سمت کمال دینی و عرفانی و الهی برویم .

گر گشایی از شفاعت بر گنه کاران دری
بندد از رحمت خدا درهای دوزخ را تمام

قلب درخشان امام علی ّ بن ابیطالب (ع) بر اساس زندگی سرشار از ایثار و رحمت ایشان ,  آنچنان مهربان و بخشنده و ایثارگر است که بنابر بیت بالا , اگر حضرت خداوند ,   اذن دهند , حضرت علی (ع) تمام گناهکار ها را در روز قیامت , شفاعت خواهد کرد . و خواهد بخشید . و از جهنّم به دَر ِ بهشت ,  وارد خواهد کرد . و حضرت یزدان ,  کُلّ ِ درهای دوزخ را خواهد بست .
و در میان اولیای الهی , امیرالمؤمنین امام علی علیه السّلام  , نماد کامل رحمت الهی است . و باید در هنگام توبه و نیاز به ایشان توسّل جست . و واسطه ی الهی قرار داد

.

نتيجه­گيري

ما باید در زندگی ,  با الگو گرفتن ویژگی های انسان کامل که همان اندیشه و کردار امام علی (ع) است , سوی کمال الهی برویم . همچنین در روزگار ما , امام عصر مهدی موعود (عج) , همان امام علی (ع) ِ زمانه است .  و ما  باید در جامعه ی ایران و جامعه ی جهان ,  با دینداری عملی ,  امر به معروف و نهی از منکر و ظلم ستیزی و عدالت علوی (ع) ,  ظهور امام زمان مهدی موعود (عج)  به همراه حضرت عیسی (ع) را آماده کنیم . و با یاری حضرت خداوند و با ظهور حضرت مهدی (عج) و هدایت گری و برپایی  ِ دین کامل الهی به وسیله ی ایشان و با شجاعت و اطاعت یاران مهدوی (عج)  ,  شیعیان , مسلمان ها  و مؤمن ها و حتّی تمام بشر در دو جهان به سعادت الهی خواهد رسید .

مراجع

1 محتشم کاشانی، کمال الدین علی , دیوان اشعار، چاپ پنجم , تهران ,  انتشارات نگاه , 1389

2 شهریار , سید محمد حسین ,  غزلیات , جلد یکم ,  چاپ چهل و دوم , تهران ,  انتشارات زرین ,  1391

3  حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله , شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹

نویسنده : سید محمد حسین شرافت مولا