بسمه تعالی

بررسی دیدگاه های شاه نعمت الله ولی در منظومه فقریه  

چکیده

پندهای اخلاقی ِ دینی , راهنمای درخشان راه عجیب و دشوار زندگی برای رسیدن به سعادت الهی است . و فرد را سوی شناخت اصیل حضرت خداوند و جامعه و حقیقت در جهان ِ پر هرج و مرج می بَرد . شاه نعمت الله ولی در مثنوی ِ پند آموز " منظومه ی فقریّه " , فقر ِ واقعی  در نیّت و کردار فرد را در پیشگاه پُر ابهّت ِ الهی , عرفان واقعی و موجب خشنودی حضرت خداوند معرفی می کند . همچنین فرزانه ی ماهان , قناعت را امر واجب و موجب آرامش در مقطع های تصمیم گیری شک انگیز زندگی , برای موفقیّت و بازدارنده ی آسیب های روانی و مالی بیان می کند . ایشان , عدل را در برخورد با جامعه و هستی , از واجب های ذات عادل الهی و از اصول دینی می داند . و وظیفه های دینی ِ دارای اختیار ِ اعضای جسم انسان را معرفی می کند . فرزانه ی ماهان ,  از تعظیم ِ سر ,  برابر غیر از خداوند متعال که خودشان نیز , بنده ی الهی هستند . و قدم گذاشتن به مکان های گناه و فساد که موجب خشم الهی و جهنّمی شدن فرد می شود  . و همچنین , به سایر وظیفه های ارادی ِ دینی ِ اعضای جسم در دنیا , که محضر الهی است , اشاره می کند . و برای رسیدن به سعادت الهی در دو جهان ,  باید در تمام لحظه ها , حضرت یزدان را که بنا بر وحی فرستاده شده بر رسول های الهی ,  داناترین موجود های دو جهان و آگاه از تمام غیب ها است ,  شاهد بر افکار و زبان و اعمال خویش بدانیم . و در برابر عذاب الهی که بیم آن در کتاب های وحیانی آمده است ,  خداترس بشویم . و رعایت ادب را در پیشگاه الهی که ادب را واجب قرار داده است و در جامعه  , انجام بدهیم . و همواره , بنا بر کلام خداوند درخشان در قرآن مجید ,  امید به رحمت بی پایان ذات ِ ارحم الرّاحمین ِ حضرت خداوند , داشته باشیم .

کلمات کليدي : پند دینی ، پند اخلاقی  ،  مثنوی منظومه فقریه

مقدمه

شاه سیّد نورالدّین نعمت الله ولی کرمانی , شاعر توانا , مؤسّس و از بزرگان سلسله ی تصوّف نعمت اللّهی , در قرن هشتم به دنیا آمد . ایشان , دارای اشعار ناب ِ عرفان اسلامی است . ایشان در مثنوی " منظومه ی فقریّه " که حدود 120 بیت است , به نکته های اخلاقی و پند آموز دینی می پردازد . در زیر ,  به بررسی منظومه ی اخلاقی " فقریّه " ,  سُروده ی فرزانه ی ماهان می پردازیم .

متن

گر تو در بند جامۀ صوفی
کس به پشمینه کی شود صوفی
زهد در جامۀ مرقع نیست
کسوت فقر را بسی معنی است

شاه نعمت الله ولی , صوفی حقیقی را به پوشش و ظاهر اهل تصوّف و عرفان یعنی : خرقه و پشمینه و ... نمی داند . وعارف واقعی , باید به تمام منفعت های دنیوی , در نیّت و کردار , بی اعتنا باشد . و پرهیز کند . و به فقیر بودن ِ کامل نیّت و کردار خویش در پیشگاه تنها وجود بی نیاز و پُر ابهّت و درخشنده ی دو جهان یعنی حضرت خداوند برسد . تا در دنیا و آخرت , خشنودی الهی را به دست آورد . و این , هدف و معنای واقعی و والای عرفان و تصوّف است

.

ای که هستی ز قدرت صانع
باش با دادۀ خدا قانع
...
هر که با حرص آشنا گردد
بستۀ محنت و بلا گردد
هر که دنبال حرص و آز گرفت
راحت از وی خدای باز گرفت

قدرت بی پایان و خواست بی چون و چرای ذات وجودی ِ حضرت خداوند ,  موجب پیدایش ماسوا می باشد . و شاه نعمت الله ولی , عنصر " قناعت " را در خواسته ها و داشته های زندگی دنیوی , واجب معرفی می کند .  و هر فرد ,  که در آرزوهای دنیوی خویش ,  طمع و افزون خواهی بیش از توانایی خدادادی , داشته باشد , حضرت خداوند و روزگار موجب خواهد شد که  آرامش خود را از دست بدهد . و گرفتار رنج و سختی شود . و در نهایت , نه تنها سود بیشتری می کند , بلکه ضرر روانی و مالی و ... خواهد کرد . زیرا در نهایت ,  خواست و تأیید خداوند ,  استعداد , توانایی و داشته های ما را در زندگی دنیا , تعیین می کند . بنابراین در زندگی دنیا , باید برای رسیدن به هدف ها , تلاش خویش را بکنیم . و به استعداد و ظرفیّت خدادادی  , خواست و مصلحت الهی , راضی و قانع باشیم . تا به سعادت برسیم .

پادشاهان که صاحب تاجند
بر در حق فقیر و محتاجند

ذات وجودی ِ حضرت خداوند که تواناترین وجود دو جهان است , تنها مالک , حاکم و شاه هر دو جهان است . و پادشاه های در ظاهر باشکوه کشورها ,  در حقیقت , گدا ,  بنده و نیازمند مطلق به قدرت و حفاظت و عنایت حضرت خداوند هستند .
و بر تمام انسان ها و مؤمن ها واجب است که تنها , تعظیم و بندگی ِ حضرت یزدان را کنند .

داد یابد هر آنکه داد دهد
ورنه بیداد دین بباد دهد
هر که او داد داد خواه دهد
حق به نزد خودش پناه دهد

در اعمال خویش , همواره باید با عدالت با ماسوا و جامعه ی انسانی برخورد کنیم . و ستم و بی انصافی  , موجب نارضایتی حضرت خداوند که دارای ذات وجودی ِ عادل است , می شود . و رانده شدن فرد از ایمان و دین و رحمت الهی می باشد . و حضرت خداوند , فردی را که در زندگی ,  عدل دارد , مشمول ِ عدل خدایی و عدل دیگران خواهد کرد . و به بهشت امن و جاوید الهی می رسانَد .

همچنین , این از سنّت های الهی است که :  در نهایت,  ستمگر با ستمگر و عادل با عادل , روبرو می شود

.

داد سر آن بود به دین داری
که بجان پیش حق فرود آری

در ادامه , شاه نعمت الله ولی ,  به اعضای بدن انسان اشاره می کند . و وظیفه ی عادلانه و ارادی ِ دینی ما را بیان می کند :
او از عضو " سَر " آغاز می کند :
آری , تنها در برابر عظمت بی پایان و یگانه ی پیشگاه پُر ابهّت ِ حضرت خداوند ِ معبود , باید با تمام ِ ایمان و عشق , سَر ِ تعظیم و بندگی فرود آورد . تا خشنودی الهی را بیابیم

.

داد چشم آن بود که در نظرش
باشد از دیده عزت دگرش

سپس از وظیفه ی عضو " چشم " می گوید :
از پیش قضاوت کردن که موجب اشتباه در شناخت دیگری و فشار روانی بر خویش می گردد , پرهیز کنیم . وهمیشه ,  قبل از شناخت افراد دیگر , آنها را با چشم احترام و بزرگ منشی , ببینیم . و از پیش نگری  ِ دارای بدبینی و حسادت ,  در خانواده و جامعه بپرهیزیم

.

داد پای آن بود که بهر خدای
ننهی هر کجا که یابی پای

سپس از وظیفه ی عضو " پا " می گوید :
 
در زندگی ,  بنا بر فرموده ی وحی خداوند درخشان در قرآن مجید ,  با دانستن ناظر بودن ِ حضرت یزدان که داناترین وجود دو جهان است ,  بر کارهای ما در تمام لحظه های زندگی , به هر جایی پا نگذاریم . و نباید به مکان هایی قدم گذاشت که ترویج فساد و هوس و  گناه و ستم در آن باشد . بلکه به جاهایی برویم که برای دین و عشق و نور الهی , ایجاد شده است . تا خشنودی حضرت خداوند را به دست آوریم .

آنکه بینا شود به دیدۀ دل
حل شود هر چه باشدش مشکل

در ادامه , شاه نعمت الله ولی به نکته ی ماندگاری اشاره می کند :
زندگی  در دنیای مادّی , پُر از خطا و اشتباه است . زیرا اصل وجودی دنیا , عجیب و فانی است . همچنین , عنصر " معنویّت " به خواست الهی , فناناپذیر است . پس باید با قلب کاشف, به معنوِیّت ِ عرفان الهی رسید . تا سعادت جاوید الهی را یافت.
و در نهایت , قلب دارای معرفت الهی , هیچ ناراحتی و اشتباه  نخواهد داشت . زیرا به خواست آفریدگار دو جهان و تنها پرستیده و سرچشمه ی معرفت و  نور دو گیتی و توانای مطلق دو جهان , در نهایت , فرد دارای معرفت الهی به بهشت جاودان خداوند بزرگ خواهد رسید

.

ای برادر کسی مسلمان است
که دلش از خدای ترسان است
هر که را از خدا نباشد ترس
در مدارس چه سود او را درس

در زندگی ,  باید همواره حضرت خداوند را که بنا بر فرموده ی خداوند تابناک , در وحی فرستاده ی قرآن مجید ,  از همه چیز آگاه است  , ناظر بر کارها , گفتار و حتّی افکار خویش بدانیم . و از عذاب الهی در هنگام گناه کردن ,  بترسیم .  تا به معنای واقعی , دیندار و مسلمان بشویم . همچنین , عنصر " خدا ترسی "  , خواست و آزمایش ِ خداوند در زندگی فرد است . و باید با خواست و اراده ی فردی به وجود آید . و درس و علم آموزی و ادب آموزی و تنبیه افراد دیگر , فایده و نتیجه ای در خدا ترسی ندارد .

آنکه جرمش فزون ز بحر و بر است
ناامیدیش از گنه بتر است
چونکه لا تقنطوا رسید نوید
مشو از رحمت خدا نومید
خالق الخلق چونکه غفار است
هر که نومید شد ز کفار است

هدف ما در زندگی  , باید ایمان همیشگی به رحمت بی پایان حضرت خداوند باشد . و حتّی گناه کار ترین بنده های خداوند بزرگ که گناه هایش از خشکی و دریا نیز بیشتر است , نباید از بخشش و رحمت بی پایان ذات ِ انور و ارحم الهی , غفلت کند . و ناامید شود . زیرا بر اساس آیه ی درخشان پنجاه و سوم سوره ی زمر   : " قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ

 هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ "  این مژده ی خداوند درخشنده در وحی الهی , آمده است که :  حضرت یزدان , با نور بخشش بی کران , در نهایت تمام بنده های الهی را خواهد بخشید . و رحمت خواهد کرد .

آری , ناامیدی از رحمت و بخشش حضرت یزدان , فرد را سوی فساد و گناه بیشتر و یا مشکل های روانی می برد . و فرد گناهکار ِ نا امید , زندگی را پوچ و بی معنی و سراسر بدبختی و سختی و بی عدالتی خواهد دانست . و به جامعه یا خویشتن , آسیب خواهد زد .  و حضرت خداوند بنا بر تعلیم های دینی , در هر حالتی ,  بنده های الهی را از ناامیدی و آسیب های ناشی از آن به جامعه و یا خویشتن , منع می کند .همچنین , حضرت آفریدگار یعنی خداوند درخشان , نعمت ِ " بودن " و " حیات " را به ماسوا عنایت کرده است . و بخشنده ترین موجود های دو جهان و " غفّار "  است . و بنا بر فرموده ی وحی الهی در قرآن مجید در نهایت , تمام بشر را رحمت خواهد کرد. و ناامیدی از رحمت بی کران خویش را , از گناه  , " زشت " تر و   " کفر " بیان می کند .

گر رضای خدای می طلبی
بایدت کرد ترک بی ادبی
....
با ادب بنده پادشاه شود
بی ادب کم ز خاک راه شود
باادب شربت زلال خورد
بی ادب سخت گوشمال خورد
با ادب را بود سعادت یار
بی ادب هیچ گه نیاید کار

در ادامه , فرزانه ی ماهان , شاه نعمت الله ولی به نکته ی ارزشمندی اشاره می کند :

بی ادبی , موجب تنبیه شدن فرد به وسیله ی خداوند تابناک که بر اساس آموزه های وحیانی و حدیثی ,  اخلاق و ادب را واجب می داند . و همچنین , تنبیه شدن به وسیله ی جامعه ی الهی گرا می شود . و فرد بی ادب , در هیچ کاری به توفیق الهی و اجتماعی نخواهد رسید . و سرانجام ,  به وسیله ی خداوند تابنده یا جامعه  ,  ضربه ی شدید خواهد خورد . و کمتر از خاک , بی ارزش خواهد شد . و به وسیله ی خداوند تابان و جامعه , انسان با ادب , خوش کام خواهد شد . و به شاهی خواهد رسید . آری , باید , ادب در نیّت , زبان و کردار داشت ,. تا خشنودی حضرت خداوند درخشان را به دست آورد . و به سعادت در زندگی دنیا و آخرت رسید . چنانکه مولوی سُروده است : " از خدا جوییم توفیق ادب      بی ادب محروم ماند از لطف رب "2*

نتيجه­گيري

اعتقاد به رحمت بی پایان ذات ارحم الهی و رعایت اصول اخلاقی و ادب در زندگی فردی و اجتماعی ,  موجب سعادت الهی در دو جهان خواهد شد . همچنین در روزگار ما ,  تهاجم فرهنگ غلط ِ مادّی گرا و فانی ِ غربی , اخلاق اسلامی و اخلاق ادیان ِ الهی را در جامعه ی کشور ایران و جامعه ی جهان ,  تحت تاثیر قرار داده است . و باید با ترویج فرهنگ وحیانی الهی ِ کامل دینی و اسلامی و مبارزه ی عملی با فساد فرهنگی  و اخلاقی ِ غربی , جامعه ی کشور و جهان را به سمت سعادت الهی بُرد .   

مراجع

شاه سیّد نورالدّین نعمت الله ولی کرمانی , دیوان اشعار ,  تهران , انتشارات نگاه , 1389 .

مولوی , جلال الدّین محمّد , مثنوی معنوی, تهران , نشر فراروی , 1382 .

نویسنده : سید محمد حسین شرافت مولا